Ít ai biết rằng, trước khi nước Việt Nam chính thức tuyên ngôn độc lập, đã có những người con đầu tiên âm thầm vượt trùng dương để học tập tại Liên Xô (nay là Nga), trong một giai đoạn đặc biệt của lịch sử cách mạng. Những lớp học bí mật ấy – nơi tiếng Nga vang lên giữa mùa đông Matxcơva lạnh giá – chính là tiền đề cho mối quan hệ giáo dục giữa hai quốc gia, đồng thời mở ra con đường cho các thế hệ du học sinh Việt Nam sau này theo học bổng chính phủ, học bổng hiệp định, học bổng nhà nước tại các trường đại học Nga danh tiếng.
Những bước chân đầu tiên trong bóng tối
Vào cuối những năm 1920, trong bối cảnh cách mạng Việt Nam còn non trẻ, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc – người sau này là Chủ tịch Hồ Chí Minh – đã đề xuất với Ban Chấp hành Quốc tế Cộng sản kế hoạch đưa các cán bộ trẻ Việt Nam sang học tập tại Matxcơva. Đây không chỉ là hành động chiến lược, mà còn là minh chứng cho niềm tin vào tri thức và đào tạo chính trị như một trong những phương tiện hiệu quả nhất để giải phóng dân tộc.
Việc học khi ấy không diễn ra trong ánh sáng hay sự công khai. Các học viên không được sử dụng tên thật, không mang theo giấy tờ cá nhân, và cũng không được phép thông báo cho gia đình. Mỗi người được cấp một danh tính mới – một tấm hộ chiếu hoàn toàn khác với cuộc đời trước đó. Lê Hồng Phong từng mang tên Litvinov. Hà Huy Tập là Sinichkin. Nguyễn Hữu Dương có lúc là Lumiere. Tất cả đều trở thành những học viên ẩn danh trong hệ thống giáo dục của Trường Đại học Cộng sản của những người lao động phương Đông (KUTV), nơi từng được xem là trung tâm đào tạo cách mạng cho toàn phương Đông.
Những con người mở lối
Theo các tư liệu lịch sử được công bố, hai học viên Việt Nam đầu tiên nhập học tại KUTV là Nguyễn Thế Rục và Nguyễn Thế Vinh – với tên gọi Fonshon và Tap Hee Hen. Họ đến Matxcơva vào tháng 12 năm 1925, vượt qua vô vàn thử thách về an ninh, sức khỏe và điều kiện sống xa lạ.
Trả lời phỏng vấn trong một công trình nghiên cứu, ông Nguyễn Thế Rục từng kể: “Chúng tôi không đi học chỉ để học. Mỗi bài giảng về lý luận chính trị, mỗi giờ thực hành tuyên truyền đều mang trong đó sứ mệnh. Chúng tôi biết, sau này khi trở về, nhiệm vụ không chỉ là chia sẻ kiến thức, mà còn là truyền đi tinh thần.”
Theo tiến sĩ Anatoly Sokolov – một nhà Việt Nam học nổi tiếng người Nga – có ít nhất 54 người Việt Nam đã từng học tập tại các trường đào tạo của Quốc tế Cộng sản trong thập niên 1920–1930. Tuy nhiên, con số này có thể còn lớn hơn nhiều do sự biến đổi danh tính của học viên và những khoảng trống trong tài liệu lưu trữ lịch sử.
Từ bí mật đến chính thức: Hành trình kéo dài gần một thế kỷ
Hành trình học tập âm thầm ấy không dừng lại trong thời gian chiến tranh. Sau năm 1954, khi quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Liên Xô được thiết lập chính thức, các chương trình học bổng chính phủ Nga, học bổng hiệp định bắt đầu được triển khai rộng rãi. Đặc biệt trong giai đoạn từ thập niên 1960 đến 1980, hàng nghìn sinh viên Việt Nam đã theo học các ngành kỹ thuật, y tế, năng lượng, hàng không tại các trường đại học Nga hàng đầu như MGU, MPEI, Bauman, hay Viện Hàng không Matxcơva.
Tiếng Nga, từng được giảng dạy phổ biến ở Việt Nam, trở thành cây cầu nối ngôn ngữ giữa hai nền giáo dục. Không chỉ là công cụ học tập, tiếng Nga còn là ngôn ngữ của tình bạn, của đoàn kết và của ký ức không thể quên đối với nhiều thế hệ người Việt.
Học bổng Nga – tiếp nối một sứ mệnh lâu dài
Ngày nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa và cạnh tranh giáo dục quốc tế ngày càng mạnh mẽ, các chương trình học bổng Nga, bao gồm học bổng nhà nước, học bổng chính phủ và các thỏa thuận song phương vẫn là một phần quan trọng trong chiến lược phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao của Việt Nam.
Mỗi năm, hàng trăm sinh viên Việt Nam nhận được cơ hội du học tại Nga – không chỉ trong các lĩnh vực truyền thống như kỹ thuật, dầu khí hay hàng không, mà còn ở những ngành học mới như công nghệ thông tin, môi trường, kinh tế quốc tế.
Nga, với nền giáo dục có chiều sâu, chi phí hợp lý và bề dày lịch sử quan hệ hữu nghị với Việt Nam, tiếp tục là một trong những lựa chọn hấp dẫn đối với những người trẻ đang tìm kiếm học bổng để phát triển chuyên môn và mở rộng thế giới quan.
Một ký ức chưa phai, một tương lai đang mở
Câu chuyện về những du học sinh Việt Nam đầu tiên tại Matxcơva cách đây gần 100 năm là một lát cắt đặc biệt trong lịch sử dân tộc. Đó không chỉ là câu chuyện về lý tưởng cách mạng, mà còn là minh chứng rõ ràng cho giá trị của giáo dục, và vai trò của hợp tác quốc tế trong sự phát triển bền vững của mỗi quốc gia.
Ngày hôm nay, khi những lớp trẻ tiếp tục theo đuổi ước mơ du học Nga, tiếp cận tri thức tại những trường đại học Nga danh tiếng bằng học bổng hiệp định, học bổng nhà nước, thì ngọn lửa từ những lớp học bí mật năm xưa vẫn chưa từng tắt.