Trong làng nghệ thuật Việt Nam, không ai không biết đến NSƯT Công Ninh – người nghệ sĩ sở hữu gương mặt khắc khổ, gắn bó với những vai diễn đầy số phận. Nhưng ít ai biết rằng, trước khi được công chúng nhớ mặt, đặt tên, Công Ninh từng là một trong số ít người Việt nhận được học bổng nhà nước đi du học Nga và dành trọn sáu năm tuổi trẻ để theo học Thạc sĩ ngành đạo diễn tại trường đại học Nga ở Leningrad (nay là Saint Petersburg). Thế nhưng, sau khi trở về với tấm bằng danh giá, anh lại bắt đầu lại từ con số 0 – không sân khấu, không cơ hội, không ai biết đến.
Từ quán trà đá vỉa hè đến cánh cửa nước Nga
Sinh ra trong một gia đình đông con tại Sài Gòn, tuổi thơ của Công Ninh gắn liền với những ngày bán bánh cam và trà đá phụ giúp gia đình. “Nhà nghèo, lại đông con, ba mẹ đều là công nhân nên khi tôi mới 12 tuổi đã phải nghỉ học một năm vì không có tiền đóng học phí. Mẹ thương, nên ráng xin cho tôi đi học lại,” anh kể, giọng trầm lắng.
Tuổi trẻ Công Ninh không chạy theo những ước mơ hào nhoáng. Anh thi vào Đại học Bách Khoa theo kỳ vọng của cha mẹ, nhưng đam mê sân khấu đã kéo anh lặng lẽ nộp đơn vào Trường Sân khấu Nghệ thuật 2 (nay là Đại học Sân khấu – Điện ảnh TP.HCM) và đậu Á khoa. Sự cố gắng không ngừng đã đưa anh đến một bước ngoặt lớn: được chọn nhận học bổng chính phủ sang Liên Xô học Thạc sĩ chuyên ngành đạo diễn.
“Thật ra lúc đó, tôi và một người bạn cùng được đề cử. Nhưng sau xét duyệt, chỉ còn mình tôi đủ điều kiện. Thế là tôi lên đường, một mình, mang theo cả sự ngỡ ngàng lẫn hồi hộp khi lần đầu đặt chân đến một đất nước xa lạ.”
Những ngày đầu gian khó với học bổng xứ người
Dù nhận được học bổng hiệp định, cuộc sống của một du học sinh Việt Nam tại Nga vào những năm 1980 không hề dễ dàng. “Tôi bị sốc múi giờ, nên sáng nào cũng ngủ quên, đi học trễ đến mức ban giám hiệu đòi trục xuất về nước,” Công Ninh cười, nhớ lại những ngày chật vật. “Nhưng may mắn, thầy trưởng khoa đã xin nhà trường cho tôi một cơ hội thi lại năng khiếu. Tôi diễn vai quan thanh tra Khlestakov trong vở ‘Quan thanh tra’ của Gogol, và vượt qua.”
Khó khăn về tinh thần đi kèm với nỗi lo tài chính. Dù có học bổng Nga, anh vẫn không đủ sống. “Mỗi tháng tôi được 90 đồng. Trong khi đi từ ký túc xá tới trường phải đi tàu điện, bus, có hôm trễ quá phải đi taxi – tốn tận 1 đồng/lượt. Có tháng, chỉ riêng tiền đi lại đã ngốn gần hết học bổng. Còn lại phải vay mượn thêm để ăn uống, mua sách vở. Lúc ấy tôi sống trong cảnh vay-trả triền miên.”
Trở về với tấm bằng Thạc sĩ… và thất nghiệp
Năm 1990, Công Ninh tốt nghiệp Thạc sĩ và trở về Việt Nam, đầy hào hứng nhưng cũng không ít ngỡ ngàng. “Tôi cứ nghĩ có bằng Thạc sĩ đạo diễn từ một trường đại học Nga danh tiếng sẽ dễ dàng có cơ hội. Nhưng không. Một năm đầu tôi ở nhà, không ai mời làm gì cả.”
Khi ấy, giới sân khấu đã có những tên tuổi kỳ cựu. Còn Công Ninh, dù có bằng cấp từ Nga, nhưng không ai biết anh là ai. “Tôi bắt đầu bằng những vai quần chúng – như một ông xe ôm trong phim ‘Đời hát rong’. Cảnh quay lúc nửa đêm, trời mưa, lương thấp. Nhưng tôi vui vì được làm nghề.”
Với sự kiên trì, từ vai nhỏ đến vai chính, từ làm diễn viên tới dựng vở, từng bước Công Ninh khẳng định tên tuổi. Dù du học Nga trở về, anh vẫn chấp nhận dựng vở với cát-xê chỉ 600.000 đồng – thấp hơn rất nhiều so với những đạo diễn tên tuổi lúc đó. “Nhiều người tưởng tôi bị ép, nhưng thực ra tôi mừng vì được trao cơ hội. Sau đó, tôi dựng tiếp vở ‘Dạ cổ hoài lang’, và từ đó mọi chuyện mới khởi sắc.”
Từ người học trò ngày xưa thành người thầy đáng kính
Ngày nay, Công Ninh không chỉ là một nghệ sĩ ưu tú, một diễn viên gạo cội, mà còn là người thầy đáng kính của biết bao thế hệ sinh viên ngành sân khấu – điện ảnh. Trong giảng đường, anh không chỉ dạy kỹ thuật mà còn dạy cách sống, cách làm nghề. “Tôi dạy các em phải làm người trước khi làm nghệ sĩ. Phải có trách nhiệm, phải chuyên nghiệp. Vì giỏi đến mấy mà thái độ kém, người ta cũng không mời.”
Có thể học bổng chính phủ giúp Công Ninh có cơ hội tiếp cận nền giáo dục tiên tiến tại Nga, nhưng chính sự bền bỉ, kiên định và đức hy sinh đã giúp anh vượt qua những năm tháng tưởng chừng bế tắc để trở thành một nghệ sĩ có tầm ảnh hưởng. “Tôi không hối hận gì cả,” anh nói, “vì mỗi bước đi, dù chậm, cũng là mình tự đi bằng đôi chân của chính mình.”
Dấu ấn nước Nga trong một trái tim Việt
Dù những năm tháng du học Nga đã lùi xa, nhưng nước Nga vẫn giữ một vị trí đặc biệt trong trái tim Công Ninh. “Ở đó, tôi học được nhiều điều – từ sự nghiêm túc trong làm nghề, đến cách nhìn sâu sắc vào con người. Những bài học đó theo tôi đến hôm nay, khi đứng lớp hay đứng trên sân khấu.”
Hành trình từ một cậu bé bán bánh cam, đến sinh viên nhận học bổng nhà nước, rồi trở thành một nghệ sĩ – đạo diễn – nhà giáo… chính là minh chứng rằng con đường đến thành công không trải hoa hồng, nhưng luôn sẵn có với những người sẵn sàng bước tiếp, dù chậm, dù đơn độc.