Không phải đến hôm nay, văn học Nga mới được yêu mến tại Việt Nam. Từ thời kỳ chiến tranh đến thời bao cấp, khi mà sách là một trong những phương tiện giải trí hiếm hoi, những tác phẩm kinh điển của văn học Nga như “Thép đã tôi thế đấy”, “Sông Đông êm đềm”, hay các truyện ngắn, tập thơ đậm chất trữ tình và nhân văn của Konstantin Paustovsky, Olga Berggoltz… từng làm say lòng hàng triệu độc giả Việt. Tuy nhiên, sau sự tan rã của Liên Xô, dòng chảy này gần như bị gián đoạn trong hơn hai thập kỷ. Rất nhiều thế hệ độc giả trẻ lớn lên mà không hề được tiếp cận với văn học Nga đương đại, một phần vì thiếu các bản dịch chất lượng, một phần vì rào cản tiếng Nga. Và rồi, từ năm 2012, một dự án dịch thuật đặc biệt giữa hai quốc gia đã được khởi động, đánh dấu sự trở lại mạnh mẽ và bài bản của văn học Nga trên thị trường xuất bản Việt Nam.
Dự án nối lại dòng chảy văn hóa giữa hai dân tộc
Theo thỏa thuận song phương dưới chỉ thị trực tiếp của Tổng thống Nga Vladimir Putin, Dự án dịch thuật xuất bản Nga–Việt được khởi động với mục tiêu giới thiệu lại một cách bài bản và chính thống các tác phẩm văn học Nga – từ cổ điển đến hiện đại – cho bạn đọc Việt Nam. Không chỉ vậy, dự án còn có chiều ngược lại: dịch và xuất bản các tác phẩm tiêu biểu của văn học Việt Nam sang tiếng Nga, nhằm thúc đẩy giao lưu văn hóa và hiểu biết lẫn nhau giữa hai dân tộc.
Đến nay, dự án đã xuất bản 22 đầu sách văn học Nga, phần lớn là các tác phẩm lần đầu tiên được giới thiệu tại Việt Nam. Đặc biệt, đã có một tiểu thuyết tiếng Việt – “Hồn bướm mơ tiên” của Khái Hưng – được chuyển ngữ sang tiếng Nga và xuất bản tại Nga. Những kết quả này cho thấy vai trò quan trọng của các chương trình hợp tác mang tính quốc gia trong việc khôi phục và thúc đẩy giao lưu văn học xuyên biên giới.
Những tác phẩm tiêu biểu và hành trình đến tay bạn đọc
Trong số các tác phẩm được lựa chọn dịch sang tiếng Việt, có thể kể đến những tên tuổi lớn như Fyodor Dostoyevsky với “Những kẻ tủi nhục”, “Anh em nhà Karamazov”, “Bút ký từ nhà chết”; Nikolai Leskov với “Phu nhân Macbeth ở quận Mtsensk”; hay Nicolai Rubtsov với tập thơ “Ngọn lửa Nga”. Đặc biệt, tác phẩm “Cuộc chiến đi qua” của Kanta Ibragimov – một tiểu thuyết đậm tính thời sự viết về cuộc chiến ở Chechnya – từng đoạt Giải thưởng Quốc gia Liên bang Nga năm 2003, đã được Tổng thống Putin trao tặng, cũng nằm trong danh mục xuất bản tại Việt Nam.
Toàn bộ chi phí dịch thuật, in ấn và phát hành được phía Nga đài thọ thông qua các tổ chức hợp tác nhân đạo quốc tế. Sách sau khi in xong sẽ được gửi về Trung tâm Khoa học và Văn hóa Nga tại Hà Nội để tặng miễn phí cho cá nhân, tổ chức, đặc biệt là các thư viện và trường đại học. Điều này thể hiện một nỗ lực rõ ràng từ phía Nga trong việc phổ biến ngôn ngữ và văn hóa của mình tại Việt Nam, đi kèm với các chương trình học bổng nhà nước và học bổng hiệp định nhằm phát triển nhân lực biết tiếng Nga.
Thách thức lớn nhất: người dịch đang dần vắng bóng
Tuy có sự hỗ trợ tài chính mạnh mẽ, nhưng trở ngại lớn nhất của dự án lại đến từ chính nguồn nhân lực: đội ngũ dịch giả văn học Nga hiện nay đang thiếu hụt nghiêm trọng. Theo bà Thúy Toàn, Giám đốc Quỹ Hỗ trợ quảng bá văn học Việt–Nga, phần lớn các dịch giả giỏi đã ngoài tuổi 70. Trong khi đó, các dịch giả trẻ tuy biết tiếng Nga nhưng chưa đủ kinh nghiệm hoặc không có thời gian dành toàn tâm cho các bản dịch dài hơi.
Đây là một vấn đề mang tính chiến lược. Nếu không có một lớp kế cận đủ năng lực và đam mê, thì công việc dịch thuật – vốn đòi hỏi sự tỉ mỉ, am hiểu ngôn ngữ, văn hóa gốc – sẽ không thể tiếp tục bền vững. Vì thế, phía Việt Nam đã kiến nghị các cơ quan chức năng của Nga cấp học bổng chính phủ, tổ chức các khóa đào tạo dành riêng cho những người có năng lực dịch thuật, nhằm chuẩn bị nhân lực cho các giai đoạn tiếp theo của dự án.
Tiếp nối truyền thống bằng tinh thần hợp tác mới
Một tín hiệu tích cực là phía Nga đã linh hoạt cho phép tiến độ của dự án tại Việt Nam chậm hơn so với các nước khác đang triển khai chương trình tương tự. Điều này thể hiện sự tôn trọng và cam kết đồng hành lâu dài trong quan hệ văn hóa song phương.
Dự án dịch thuật xuất bản Nga–Việt không chỉ là hoạt động văn hóa mang tính biểu tượng mà còn là bước đi cụ thể, có chiến lược nhằm khơi dậy và củng cố tình cảm gắn bó giữa hai dân tộc. Nó góp phần xây dựng một thế hệ độc giả mới biết đến văn học Nga không chỉ qua những bản in cũ, mà qua các ấn phẩm mới, hiện đại, được chuyển ngữ cẩn trọng và tiếp cận một cách dễ hiểu.