Một buổi sáng cuối tháng Sáu giữa lòng Matxcơva, trời xanh trong và những hàng bạch dương lay nhẹ trong gió, tôi được đưa đến gặp một người mà giới khoa học Nga xem như “tượng đài sống”. Ông là Giáo sư, Viện sĩ Hoàng Kim Bổng, một trong những nhà khoa học gốc Việt được kính trọng bậc nhất tại Liên bang Nga – đất nước từng là “miền đất hứa” của bao thế hệ sinh viên Việt Nam theo diện học bổng hiệp định. Vẻ ngoài giản dị, tác phong điềm đạm và phong thái khiêm nhường của ông khiến người đối diện dễ lầm tưởng rằng đây chỉ là một giảng viên bình thường. Nhưng đằng sau gương mặt phúc hậu ấy là cả một hành trình gian khổ, đầy khát vọng và vượt lên mọi định kiến để khẳng định trí tuệ Việt trên trường quốc tế.
Một tuổi thơ bị ngăn trở bởi định kiến
Sinh ra trong một gia đình có truyền thống học hành ở miền Bắc Việt Nam, nhưng sau cải cách ruộng đất, ông Hoàng Kim Bổng lại bị xếp vào diện “con địa chủ” – điều từng là vết cắt chí mạng với bất kỳ ai mang mộng học hành thời ấy. Không được đến trường, ông bé Bổng đành phải… học “lỏm” sau vách liếp nhà thầy giáo. Nhiều lần bị bắt và giam vào chuồng trâu chỉ vì “trộm nghe chữ nghĩa”, nhưng đứa trẻ ấy không hề bỏ cuộc. Đến khi được phép đi học, ông đã đọc thông, viết thạo và vượt xa các bạn cùng trang lứa.
Với thành tích xuất sắc trong học tập, ông được chọn đi du học Liên Xô theo diện học bổng nhà nước. Năm 1968, Hoàng Kim Bổng vào học ngành Hóa học tại Đại học Tổng hợp Kisinhốp (Cộng hòa Mônđôvia, khi đó còn thuộc Liên Xô) – một bước ngoặt định hình con đường khoa học của ông.
Hành trình học thuật chông gai và vươn xa
Sau khi tốt nghiệp loại ưu vào năm 1973, ông trở về Việt Nam và nhận công tác tại Trường Đại học Bách khoa Hà Nội. Tưởng chừng mọi việc đã suôn sẻ, thì một lần nữa, ông lại vấp phải rào cản mang tên “lý lịch”. Một cán bộ từng có tư thù đã ghi vào hồ sơ: “Gia đình có nợ máu với cách mạng” – khiến ông suýt nữa đánh mất cơ hội làm nghiên cứu sinh.
Nhưng rồi bằng sự bảo vệ quyết liệt của một số lãnh đạo giáo dục có tâm và có tầm, ông được quay lại Kisinhốp làm thực tập sinh. Chỉ sau hơn hai năm, ông đã bảo vệ thành công luận án Phó Tiến sĩ – điều mà người bình thường phải mất bốn năm mới làm được. Tiếp đó là Tiến sĩ Khoa học, rồi hàng loạt công trình nghiên cứu mang tầm vóc quốc tế.
Được xem là một trong những chuyên gia hàng đầu về lý hóa hấp phụ, ông Hoàng Kim Bổng đã công bố hơn 250 công trình khoa học, tham gia hoặc chủ trì nhiều dự án khoa học cấp nhà nước tại Nga, giảng dạy tại các trường đại học Nga danh tiếng như Đại học Tổng hợp Quốc gia Matxcơva (MGU) – nơi ông hiện là Chủ nhiệm bộ môn, hay Đại học Hóa tinh vi mang tên Lômônôxốp. Ông cũng từng giảng bài ở các đại học lớn tại Pháp, Thụy Sỹ, Belarus…
Với vị trí Phó Chủ tịch Hội đồng khoa học châu Âu và tư cách người phê duyệt các bài báo khoa học trước khi được đăng trên các tạp chí uy tín, Giáo sư Bổng hiện không chỉ là niềm tự hào của giới du học sinh Việt Nam tại Nga, mà còn là biểu tượng cho thành công của học bổng chính phủ dành cho sinh viên ưu tú.
Sống vì khoa học, sống vì cộng đồng
Dù đã ở tuổi thất thập, Giáo sư Hoàng Kim Bổng vẫn sống và làm việc ngay tại ký túc xá của Trường Đại học Lômônôxốp. Cuối tuần, ông về nghỉ tại căn hộ ngoại ô được chính phủ Nga cấp, nhưng phần lớn thời gian vẫn gắn bó với phòng thí nghiệm và giảng đường.
“Chú sống đơn giản, không cầu kỳ. Vợ chồng em hay đưa thức ăn đến, giúp chú những việc lặt vặt. Với chúng em, chú là người thân, không chỉ là thầy cũ”, anh Đỗ Ngọc Hùng – một doanh nhân gốc Việt sống tại Nga, từng là học trò cũ của Giáo sư – chia sẻ.
Dù được giới khoa học thế giới kính trọng, Giáo sư Bổng lại sống khép kín, không mấy khi nói về bản thân. Chính vì vậy, ở trong nước, không nhiều người Việt biết đến ông. Thậm chí, thông tin bằng tiếng Việt về ông trên Internet cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay – một thực trạng đáng buồn khi những người như ông xứng đáng được vinh danh nhiều hơn.
Du học Nga: Một hành trình, nhiều thế hệ
Câu chuyện của Giáo sư Hoàng Kim Bổng là minh chứng sống động cho những giá trị vượt thời gian mà du học Nga – đặc biệt là theo học bổng hiệp định – mang lại. Từ những năm 1960 đến nay, hàng ngàn học sinh, sinh viên Việt Nam đã đến với nước Nga, thông qua các chương trình học bổng nhà nước, để tiếp cận nền khoa học tiên tiến, và không ít trong số họ đã để lại dấu ấn sâu sắc như ông.
Ngày nay, khi học bổng Nga vẫn đang được tiếp tục cấp hàng năm qua các chương trình hợp tác song phương, thì những tấm gương như ông Hoàng Kim Bổng chính là động lực, là nguồn cảm hứng để thế hệ trẻ dám mơ, dám học, và dám đi xa.
Lời kết: Một đời làm khoa học trong âm thầm
Trước khi chia tay, Giáo sư Hoàng Kim Bổng nhắc lại nhiều lần: “Đừng viết gì nhiều về mình nhé!”. Nhưng có lẽ, với một con người đã dành cả cuộc đời để âm thầm cống hiến cho khoa học, cho nhân loại, thì việc kể lại hành trình ấy không chỉ là lời tri ân, mà còn là cách để thắp sáng lên niềm tự hào Việt ở nơi đất khách.
Dẫu không mong cầu danh vọng, ông vẫn xứng đáng được ghi nhớ như một trong những gương mặt tiêu biểu nhất của cộng đồng du học sinh Việt tại Nga – thế hệ từng bước ra thế giới với hành trang là khát vọng và lòng yêu tri thức.