Giữa mùa đông băng giá tại Kharkov – một thành phố của Liên Xô cũ – trong cái lạnh cắt da cắt thịt đầu thập niên 1960, một chàng sinh viên Việt Nam trẻ tuổi vừa đặt chân đến ký túc xá thì cánh cửa bất ngờ mở ra. Một người phụ nữ Nga trung niên, người phủ đầy tuyết, xuất hiện với chiếc giỏ trứng và túi mứt lớn trên tay. Bà òa khóc vì nhầm anh là cậu con trai Việt Nam mà bà từng chăm sóc như con ruột, vừa rời đi về nước không lời từ biệt. Từ khoảnh khắc đó, anh trở thành “con” của bà – Antônhina Anhiximốpna, người mẹ Nga thứ hai đã thay đổi cuộc đời du học sinh Nguyễn Minh Doãn.
Từ học sinh miền Nam tập kết đến hành trình học tập trên đất Nga
Nguyễn Minh Doãn sinh ra tại vùng quê Đông Hưng, huyện An Biên, tỉnh Kiên Giang. Năm 1954, mới 13 tuổi, ông theo diện học sinh miền Nam tập kết ra Bắc, bắt đầu chặng đường học hành xa xứ. Từ Khu học xá Nam Ninh ở Trung Quốc đến trường học sinh miền Nam tại Đông Triều, ông nhanh chóng nổi bật với thành tích học tập xuất sắc.
Năm 1963, ông được lựa chọn sang Liên Xô (nay là Nga và các nước thuộc Cộng đồng các quốc gia độc lập) theo chương trình học bổng nhà nước do Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam cử đi – một trong nhiều thế hệ sinh viên may mắn nhận học bổng hiệp định trong giai đoạn lịch sử đặc biệt giữa hai quốc gia.
Tại Liên Xô, năm đầu tiên ông học tiếng Nga tại thành phố Baku, trước khi chuyển đến Trường Đại học Bách khoa Kharkov để theo học ngành điện. Khung cảnh tuyết phủ trắng trời, khí hậu khắc nghiệt và sự xa lạ ban đầu dần nhường chỗ cho sự ấm áp từ tình người – thứ mà ông không bao giờ ngờ sẽ trở thành ký ức quan trọng nhất trong gần một thập niên du học Nga của mình.
Một người mẹ không cùng huyết thống nhưng đầy tình yêu thương
Cuộc gặp gỡ bất ngờ với bà Antônhina – một công nhân cơ khí, từng có mối tình dang dở vì chiến tranh – đã mở ra một giai đoạn mới trong hành trình du học Nga của ông. Sau khi người yêu hy sinh trong Thế chiến thứ hai, bà mang trong mình nỗi căm phẫn chiến tranh, nhưng cũng từ đó, bà tìm thấy điểm tựa tinh thần nơi những sinh viên Việt Nam – những người cũng đang chịu cảnh chia ly, mất mát vì chiến tranh.
Không ruột rà máu mủ, nhưng tình cảm bà dành cho các sinh viên Việt Nam chẳng khác nào người mẹ thật sự. Bà chăm lo từ bữa ăn, giấc ngủ, dặn dò cách sống, cách cư xử nơi đất khách. Bà luôn nhắc: “Các con là sinh viên Việt Nam phải sống chuẩn mực. Vì dân tộc Việt Nam anh hùng, đất nước Việt Nam anh hùng.” Với Nguyễn Minh Doãn, bà trở thành chỗ dựa tinh thần quý giá trong suốt 5 năm học xa quê.
Những tháng năm học tập và tinh thần quốc tế vô sản
Gắn bó với môi trường học thuật nghiêm túc tại trường đại học Nga, Nguyễn Minh Doãn không chỉ tiếp thu kiến thức kỹ thuật tiên tiến mà còn thấm nhuần tinh thần quốc tế vô sản – lý tưởng được hun đúc trong những năm tháng Việt Nam kháng chiến, Liên Xô hậu chiến. Trong các kỳ nghỉ hè, sinh viên Việt Nam thường đi lao động thêm để hỗ trợ gia đình trong nước. Bà Antônhina không bao giờ vắng mặt trong những buổi chia tay, trong mỗi lần thăm nom, hay trong từng chuyến lao động.
Năm 1964, khi Mỹ mở rộng chiến tranh phá hoại ra miền Bắc, sinh viên và người dân Nga khắp nơi tổ chức mít tinh phản đối. Trong một cuộc biểu tình như thế, bà mẹ Nga ấy đứng lên giữa hội trường, nước mắt đầm đìa, giơ cao phong bì tiền lương: “Tôi xin gửi hết cho một gia đình Việt Nam bị bom đạn. Chiến tranh là tàn khốc! Đả đảo chiến tranh!” Những hình ảnh ấy, lời nói ấy – với ông – mãi là biểu tượng cho tình hữu nghị Việt – Nga bền chặt và thiêng liêng.
Lời chia tay chưa kịp nói và nỗi day dứt kéo dài suốt đời
Năm 1971, tốt nghiệp loại giỏi ngành điện, Nguyễn Minh Doãn chuẩn bị trở về Việt Nam. Mẹ Antônhina dặn dò từng chi tiết, từ ngày thi, đến lời hứa cưới vợ sẽ được tặng đôi nhẫn cưới bà chuẩn bị sẵn. Nhưng như người bạn Danh năm xưa, ông Doãn chọn cách ra đi lặng lẽ – trốn buổi chia ly vì không muốn thấy nước mắt mẹ rơi thêm một lần nữa.
Sau này, trong lần thứ hai quay trở lại Liên Xô theo diện tu nghiệp kỹ sư kinh tế bằng học bổng chính phủ, ông đã cố gắng dò tìm tung tích của mẹ nhưng không còn liên lạc được. Bà đã chuyển đi nơi khác. Tất cả những gì còn lại là những đêm ông ngước nhìn bầu trời đầy sao, thì thầm những câu xin lỗi và hát vang những bài hát Nga – như một cách giữ liên lạc với người mẹ phương xa mà ông mãi mãi mang ơn.
Một thế hệ sinh viên trưởng thành từ tình người và tình bạn quốc tế
Từ những năm 1960 đến nay, hàng ngàn sinh viên Việt Nam đã và đang theo học tại Nga thông qua các chương trình học bổng chính phủ Nga, học bổng hiệp định, và học bổng nhà nước Việt Nam. Những câu chuyện như của ông Nguyễn Minh Doãn không phải là cá biệt, mà là phần ký ức tập thể, gắn kết hai dân tộc từng đồng cam cộng khổ.
Từ ký ức một đời người, đến biểu tượng của tình hữu nghị quốc tế
Ngày nay, thế hệ du học sinh Việt Nam tại Nga vẫn tiếp tục hành trình học tập, trưởng thành trên đất bạn. Những mối quan hệ nhân văn như giữa bà mẹ Nga và chàng sinh viên Việt năm xưa trở thành di sản tinh thần quý giá, tiếp nối truyền thống hữu nghị giữa hai quốc gia.
Cuộc đời Nguyễn Minh Doãn là minh chứng cho mối quan hệ thấm đẫm tình người giữa Việt Nam và Liên Xô (Nga). Không chỉ đơn thuần là hành trình của một du học sinh Việt Nam tại Nga với những thành tích học tập xuất sắc từ trường đại học Nga danh tiếng, ông còn mang theo mình những trải nghiệm nhân văn sâu sắc – mà tiêu biểu là câu chuyện về người mẹ thứ hai, bà Antônhina.
Giữa bao nhiêu đổi thay của lịch sử và địa lý, ký ức ấy vẫn còn nguyên vẹn – như một ngọn lửa âm ỉ cháy trong tim, soi sáng con đường học tập, cống hiến và tình người xuyên biên giới.
Phóng sự chân thực về một du học sinh Việt Nam tại Nga, ký ức cảm động về bà mẹ Nga, tình hữu nghị quốc tế và hành trình trưởng thành qua các chương trình học bổng nhà nước, học bổng hiệp định gắn kết hai dân tộc Việt – Nga.