Từ những năm 1950, nền sân khấu Việt Nam đã trải qua một cuộc cách mạng về cách thức đào tạo nghề đạo diễn, mà trong đó, ảnh hưởng mạnh mẽ từ sân khấu Nga Xôviết không thể phủ nhận. Sự ra đời của các học bổng Nga, chương trình học tập tại các trường đại học Nga, và những học bổng hiệp định trong thập kỷ 1950 đã góp phần quan trọng vào sự phát triển của sân khấu hiện đại Việt Nam. Điều này không chỉ giúp phát triển nghề đạo diễn mà còn tạo ra một thế hệ đạo diễn tài năng, mang đậm dấu ấn của lý thuyết Xtanhixlavxki – hệ thống lý thuyết sân khấu nổi tiếng của Liên Xô, được ứng dụng rộng rãi tại nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam.
Trong khi sân khấu Việt Nam những năm đầu thế kỷ 20 vẫn còn trong tình trạng nghiệp dư, thì sân khấu Nga Xôviết đã phát triển mạnh mẽ với một hệ thống lý thuyết và phương pháp đào tạo bài bản, chuyên nghiệp. Chính phủ Việt Nam đã nhận thức được tầm quan trọng của việc học hỏi từ nền văn hóa sân khấu này, và ngay sau năm 1954, khi đất nước hòa bình trở lại, học bổng chính phủ đã được cấp để gửi những người tài năng đi học nghề đạo diễn tại các trường đại học ở Nga và Trung Quốc. Tại Trung Quốc, các sinh viên Việt Nam được đào tạo dựa trên lý thuyết sân khấu của Nga Xôviết, qua đó, họ đã có những bước đi đầu tiên trong việc xây dựng nền tảng cho sân khấu Việt Nam hiện đại.
Những tiếp xúc trực tiếp với sân khấu Nga Xôviết
Những năm cuối thập niên 1950, sân khấu Việt Nam đã chính thức tiếp xúc với những đạo diễn Nga Xôviết. Một trong những sự kiện quan trọng là sự xuất hiện của đạo diễn Vaxiliev, người đã mang đến cho sân khấu Việt Nam phương pháp dàn dựng đặc sắc. Mùa hè năm 1958, đạo diễn Vaxiliev đã dàn dựng vở kịch “Liubov Iarovaia” (hay còn gọi là “Liuba”) với sự tham gia của hàng trăm diễn viên Việt Nam. Đây là lần đầu tiên các nghệ sĩ Việt Nam được tiếp xúc trực tiếp với phương pháp dàn cảnh của một đạo diễn Nga Xôviết, giúp họ hiểu rõ hơn về cách thức làm việc chuyên nghiệp trong sân khấu hiện đại.
Chính nhờ vào phương pháp này, các diễn viên Việt Nam đã có thể nâng cao khả năng hóa thân vào nhân vật và thoát khỏi những lối diễn cường điệu, giả tạo. Đặc biệt, với sự giúp đỡ của Monakhov, một đạo diễn khác đến từ Liên Xô, các diễn viên Việt Nam đã học được cách diễn xuất chân thực, hòa nhập với nhân vật một cách tự nhiên nhất. Đây chính là bước đầu tiên đưa sân khấu Việt Nam từ những thử nghiệm ban đầu đến một bước ngoặt quan trọng, khi nghề đạo diễn bắt đầu hình thành rõ nét.
Ba thế hệ đạo diễn và những di sản của sân khấu Nga Xôviết
Qua các chương trình học bổng nhà nước, rất nhiều thế hệ đạo diễn Việt Nam đã được đào tạo bài bản từ các chuyên gia và nhà lý luận sân khấu Nga Xôviết. Ba thế hệ đạo diễn xuất sắc nhất của Việt Nam trong nửa sau thế kỷ XX đều có sự ảnh hưởng trực tiếp từ phương pháp đào tạo này.
- Thế hệ đầu tiên (1950-1960) gồm những đạo diễn nổi bật như Đình Quang, Trần Hoạt, Ngô Y Linh, và Nguyễn Đình Nghi. Họ là những người đầu tiên được cử sang Trung Quốc để học theo phương pháp Xtanhixlavxki, và sau đó trở thành những người đầu tiên xây dựng nền tảng cho nghề đạo diễn tại Việt Nam. Với sự giúp đỡ của các học bổng Nga, họ đã học hỏi và áp dụng những lý thuyết, kỹ thuật dàn dựng tiên tiến của Nga Xôviết vào các vở diễn Việt Nam.
- Thế hệ thứ hai (1970-1980) là những đạo diễn nổi tiếng như Doãn Hoàng Giang, Phạm Thị Thành, Huỳnh Nga. Họ đã tiếp nối công việc của thế hệ đầu tiên và phát triển nghề đạo diễn tại Việt Nam ngày càng chuyên nghiệp hơn, tiếp thu những ảnh hưởng từ các vở diễn Nga Xôviết để làm phong phú thêm cho sân khấu Việt Nam.
- Thế hệ thứ ba (1980-1990) là những đạo diễn du học tại Nga trong thập niên 1980, như Công Ninh, Lê Mạnh Hùng, Khánh Vinh. Đây là thế hệ cuối cùng học nghề đạo diễn tại Liên Xô, và họ đã mang về những kinh nghiệm quý báu để tiếp tục phát triển nền sân khấu Việt Nam.
Học bổng Nga và cầu nối giữa hai nền văn hóa
Các chương trình học bổng Nga và học bổng hiệp định đã đóng một vai trò quan trọng trong việc kết nối nền sân khấu Việt Nam với nền văn hóa sân khấu Nga Xôviết. Nhờ vào những học bổng này, không chỉ các đạo diễn mà còn các nghệ sĩ sân khấu khác của Việt Nam đã có cơ hội được đào tạo bài bản ở nước ngoài. Những trường đại học Nga đã trở thành cái nôi nuôi dưỡng nhiều tài năng trong lĩnh vực sân khấu và nghệ thuật biểu diễn, giúp họ phát triển và nâng cao kỹ năng để cống hiến cho nền văn hóa nghệ thuật trong nước.
Từ những ngày đầu tiên của thế kỷ 20, sự ảnh hưởng của sân khấu Nga Xôviết đến nghề đạo diễn sân khấu Việt Nam là điều không thể phủ nhận. Nhờ vào những học bổng nhà nước và các chương trình đào tạo tại các trường đại học Nga, ba thế hệ đạo diễn Việt Nam đã được trang bị kiến thức và kỹ năng cần thiết để xây dựng nền sân khấu Việt Nam hiện đại. Di sản mà các đạo diễn Nga Xôviết để lại sẽ mãi là nguồn cảm hứng cho các thế hệ nghệ sĩ tiếp theo, giúp họ tiếp tục phát triển nghề đạo diễn sân khấu một cách chuyên nghiệp và mang đậm dấu ấn văn hóa Việt.