Trong những năm đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, khi đất nước còn trong giai đoạn khó khăn, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có những quyết định mang tính chiến lược quan trọng trong việc cử thanh niên, học sinh ra nước ngoài học tập. Một trong những lựa chọn quan trọng là Liên Xô (sau này là Liên bang Nga), nơi có nền khoa học kỹ thuật phát triển vượt bậc. Những học sinh đầu tiên được cử sang Liên Xô đã trở thành lớp học trò đặc biệt, không chỉ vì hoàn cảnh đặc biệt, mà còn vì sứ mệnh cao cả mà Bác Hồ gửi gắm. Những học bổng Nga đầu tiên, cùng với lời dặn dò của Bác, đã mở ra một hướng đi mới cho thế hệ học sinh Việt Nam, cũng như những cơ hội du học Nga sau này.
Lời Bác dặn trước lúc lên đường du học Nga
Năm 1951, trong bối cảnh đất nước còn khó khăn, 21 cán bộ, học sinh đầu tiên được Đảng và Nhà nước ta cử sang Liên Xô học tập. Đây là khóa học sinh đầu tiên được hưởng học bổng Nga, là những người tiên phong trong công cuộc học hỏi để xây dựng và phát triển đất nước. 21 con người, mỗi người một hoàn cảnh, trình độ văn hóa khác nhau, có người đã tốt nghiệp đại học, có người còn đang theo học đại học, và phần nhiều là chưa lập gia đình. Bác cháu cùng ngồi trên lá cây rừng nói chuyện. Sau khi thân mật hỏi han, Bác ân cần căn dặn:
Các chú sắp được sang học ở Liên Xô. Liên Xô là nước có trình độ khoa học – kỹ thuật cao. Các chú sang đó học để làm gì? Có phải học cho thông thạo để có địa vị không? Học để phụng sự nhân dân. Làm sao để dân có cơm no, áo ấm, có sức khỏe. Dân đói bụng, đưa rượu sâm-banh, dân rét đưa ca-ra-vát ra có đúng không? Nên học cái gì thiết thực, dân cần dùng.
Bây giờ các chú đi học ở một nước có trình độ cao so với nước ta. Ði học, bê cả các thứ về một cách máy móc thì vô dụng, không làm gì cả. Học cách người ta làm, cách xếp đặt, những cái to lớn từ đâu mà ra. Học để biết mà dùng, mà áp dụng theo từng hoàn cảnh của ta. Học, dùng phải đi đôi với nhau, nhằm một mục đích phụng sự nhân dân.
Các chú đi học xa nước nhà, cần chú ý giữ gìn tư cách cho đúng đắn. Các chú đi học, đoàn thể phụ trách tư cách các chú. Trong 21 người có 20 người tốt mà một người xấu thì cả 21 người cùng bị mang tiếng, đoàn thể mang tiếng, thậm chí cả dân tộc mang tiếng. Ðang sống trong hoàn cảnh thiếu thốn, gian khổ, nay sang chỗ sung sướng, các chú cần đề phòng lòng ham muốn dễ làm cho người ta hủ hóa, cái gì cũng muốn, cũng tham, mỗi một người phải luôn luôn tự kiểm điểm mình và tập thể phải đoàn kết giúp đỡ nhau tiến bộ. Thật thà phê bình nhau mới là đoàn kết.
Các chú luôn luôn nhớ rằng đi học không bị nguy hiểm như các chiến sĩ ngoài mặt trận, được sung sướng trong khi đồng bào đang cực khổ. Ra nước ngoài, các chú sẽ được bạn quý trọng, nhưng nên nhớ rằng đó là lòng quý trọng của bạn đối với dân tộc ta, với cuộc kháng chiến của ta. Các chú không nên đòi hỏi gì ở bạn. Cần chân thật với bạn. Các chú mới sang, bạn hỏi nhiều. Cái gì biết mà bạn hỏi thì nói biết, cái gì không biết thì nói không biết, không được nói tếu.
Nội bộ phải đoàn kết. Có làm điều gì xấu, giấu cho nhau không phải là đoàn kết. Thấy có khuyết điểm, thật thà phê bình mới thật là đoàn kết. Ðối với bạn, thân ái và thành thật. Phải cố gắng giữ danh dự cho lớp đầu. Các chú được đi không phải dễ, mà khó nhiều mặt.
Trong lúc đoàn thể, chính quyền cần cán bộ cho mọi công tác kháng chiến mà nay lại cử các chú đi học thì công việc của các chú ở nhà, những đồng chí khác phải làm thay. Phải cố gắng cho khỏi phụ công của Ðảng bên kia giáo dục, Ðảng bên này lo liệu, công anh em ở nhà phải gánh vác và lòng mong mỏi của đoàn thể đặt ở các chú.
Trần Khuyến: Ghi theo lời kể của các giáo sư Nguyễn Trinh Cơ, Phạm Ðồng Ðiện, Nguyễn Sĩ Quốc… và tài liệu của Ðại sứ quán Việt Nam tại Liên Xô năm 1954. Bài viết lưu Kho Tư liệu Bảo tàng Hồ Chí Minh.
Những lời dặn của Bác hôm ấy ngắn gọn nhưng đầy đủ và có ý nghĩa sâu sắc.
Ngày 1 tháng 11 năm 1945, sau khi nước nhà giành độc lập được hai tháng, trong Thư gửi Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Giêm Biếc-nơ, nhân danh Hội văn hóa Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh bày tỏ nguyện vọng:
được gửi một phái đoàn khoảng năm mươi thanh niên Việt Nam sang Mỹ với ý định một mặt thiết lập những mối quan hệ văn hóa thân thiết với thanh niên Mỹ, và mặt khác để xúc tiến việc tiếp tục nghiên cứu về kỹ thuật, nông nghiệp cũng như các lĩnh vực chuyên môn khác
Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, t4, tr80.
Lời dặn của Bác Hồ đối với lớp học sinh đầu tiên đã tạo nên một nền tảng vững chắc cho các thế hệ học sinh tiếp theo, đặc biệt là trong việc lựa chọn ngành học và hướng đi nghề nghiệp. Những học sinh này không chỉ là những người học tập trong môi trường quốc tế mà còn là những nhân tố quan trọng trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước sau này.
Bác luôn quan tâm tới các cán bộ được cử đi du học Nga
Bác Hồ là người luôn luôn quan tâm các cháu học sinh, sinh viên và thiếu nhi đang học ở nước ngoài. Bác đã gửi cho các cháu nhiều bức thư, điện, trong đó có cả bức điện được gửi nhân dịp Tết cổ truyền của dân tộc. Bác chúc các cháu vui vẻ, mạnh khỏe, đoàn kết và học tập tiến bộ.
Năm 1959, trong dịp sang thăm hữu nghị Liên Xô, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đến thăm các cháu thiếu nhi Việt Nam đang học ở Mát-xcơ-va. Nói chuyện với các cháu, Bác nhắc:
Các cháu cố gắng học tập để sau này về phục vụ nhân dân, phục vụ Tổ quốc, góp sức xây dựng chủ nghĩa xã hội và đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà, để xứng đáng là người đã được Ðảng, Chính phủ, nhân dân và thầy giáo Liên Xô săn sóc, dạy bảo, để tiếp tục sự nghiệp đấu tranh cho chủ nghĩa xã hội, cho chủ nghĩa cộng sản mà các cháu đang làm và sau này các cháu phải làm.
Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, t9, tr329.
Bác cho rằng dù học ngành nghề gì thì cũng cần phải căn cứ vào nhu cầu của đất nước, của nhân dân, không thể tùy theo những sở thích riêng của từng cá nhân được. Tất cả đều phải nhằm mục đích phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân.
Những học sinh đầu tiên sang Liên Xô học tập đã trở thành những chuyên gia, cán bộ lãnh đạo của đất nước sau khi hoàn thành chương trình học. Họ mang theo những kiến thức quý báu về khoa học, kỹ thuật, y tế, và nhiều lĩnh vực khác, góp phần vào công cuộc xây dựng và phát triển đất nước. Bác Hồ luôn quan tâm đến tình hình học tập và cuộc sống của các học sinh Việt Nam ở nước ngoài, thường xuyên gửi thư và điện cho các cháu. Những lời động viên, những lời chúc tốt đẹp từ Bác đã tiếp thêm sức mạnh cho các thế hệ học sinh và sinh viên Việt Nam đang học tập và nghiên cứu ở nước ngoài.
Ngày nay, khi nhìn lại những con đường mà các thế hệ học sinh đi qua, từ những lớp học đầu tiên tại Liên Xô đến các học bổng học bổng Nga hiện nay, chúng ta có thể tự hào về những thành quả mà họ đạt được. Họ đã trở thành những người tiên phong trong việc tiếp cận và áp dụng các tiến bộ khoa học vào công cuộc xây dựng đất nước, làm giàu thêm cho nền khoa học và kỹ thuật của Việt Nam.
Học bổng Nga và cơ hội Du học Nga cho các thế hệ sau này
Dù đã 50 năm trôi qua kể từ khi Bác Hồ trao những lời dặn dò đầu tiên cho các học sinh Việt Nam sang Liên Xô học tập, những lời căn dặn đó vẫn còn nguyên giá trị. Bác không chỉ nhấn mạnh về việc học để có kiến thức, mà quan trọng hơn là học để phục vụ nhân dân và Tổ quốc. Ngày nay, khi sinh viên Việt Nam nhận được học bổng Nga, họ không chỉ học để nâng cao trình độ cá nhân mà còn có nhiệm vụ đóng góp cho sự phát triển của đất nước. Những chương trình học bổng chính phủ hay học bổng nhà nước chính là bước tiếp nối những kỳ vọng của Bác Hồ đối với thế hệ trẻ Việt Nam.
Chính sách cử học sinh sang các quốc gia có nền khoa học kỹ thuật tiên tiến, đặc biệt là học bổng Nga, đã tiếp tục được duy trì trong suốt những năm tháng khó khăn của đất nước. Mặc dù chiến tranh vẫn diễn ra ác liệt, nhưng Đảng và Nhà nước vẫn dành sự quan tâm đặc biệt đến việc đào tạo và phát triển nhân tài, cử các thế hệ học sinh sang học tập tại các nước Liên Xô, Trung Quốc, Ba Lan, và nhiều quốc gia khác. Những cơ hội này không chỉ là cơ hội du học Nga mà còn là bước đi dài trong việc hội nhập và tiếp cận với những tiến bộ khoa học kỹ thuật thế giới.
Ngày nay, nhu cầu học tập ở nước ngoài của học sinh và sinh viên Việt Nam ngày càng tăng cao, đặc biệt là học bổng chính phủ từ các quốc gia phát triển như Nga. Các chương trình học bổng nhà nước và học bổng hiệp định không chỉ là cơ hội để sinh viên Việt Nam tiếp cận với nền giáo dục tiên tiến, mà còn là cầu nối để tạo dựng mối quan hệ hợp tác lâu dài giữa hai quốc gia. Các sinh viên được nhận học bổng không chỉ được học tại các đại học Nga nổi tiếng mà còn có cơ hội nghiên cứu và phát triển trong các lĩnh vực như kỹ thuật, y học, nông nghiệp, và công nghệ thông tin.
Tương lai của những học bổng hiệp định, học bổng chính phủ, và học bổng nhà nước sẽ tiếp tục mở rộng. Các thế hệ học sinh và sinh viên Việt Nam sẽ có thêm nhiều cơ hội du học tại các quốc gia phát triển như Nga, nơi họ không chỉ học hỏi mà còn trở thành những cầu nối quan trọng giữa các quốc gia. Các chương trình du học Nga tiếp tục là một trong những lựa chọn ưu tiên cho những ai mong muốn được học hỏi và phát triển trong một môi trường quốc tế, từ đó góp phần xây dựng đất nước.
Chính sách cử học sinh đi du học, đặc biệt là du học Nga, từ những ngày đầu thành lập nước đến nay đã góp phần rất lớn vào sự phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho đất nước. Những lời dặn dò của Bác Hồ về việc học tập và phục vụ nhân dân vẫn còn nguyên giá trị, là kim chỉ nam cho các thế hệ học sinh, sinh viên Việt Nam trên con đường học tập và cống hiến. Những học bổng Nga, những chuyến du học, và những cơ hội học tập quốc tế không chỉ giúp sinh viên tiếp thu tri thức mà còn khơi dậy tình yêu quê hương, ý chí xây dựng đất nước vững mạnh.